رجاء حميد رشيد

عراق - دو پزشک زن عراقی، کتابخانه «اطراس و اكثر» را تأسیس کردند که شامل کتاب‌هایی در زمینه‌های اندیشه، داستان، شعر، هنر، فلسفه، و حتی ادبیات کودک است. در دهم می ٢٠٢۴، دکتر بان و دکتر زینب رکابی پروژه فرهنگی خود، کتابخانه «اطراس و اكثر» را در منطقه المنصور الداودی در قلب بغداد افتتاح نمودند. در تمام گوشه‌های این کتابخانه، از طراحی تا روشنایی و دکوراسیون، لمس‌های زنانه به وضوح مشهود است. آنها کتاب‌ها را به گونه‌ای مرتب روی قفسه‌ها چیدمان کردند که انتخاب برای خوانندگان آسان باشد و یکی از قفسه‌ها را به آثار پدرشان، استاد عبدالخالق رکابی، اختصاص دادند که در آن کتاب «اطراس الکلام» او نیز موجود است. این کتابخانه با فراهم آوردن فضایی مناسب برای مطالعه، موسیقی آرام و گلدان‌های سایه‌روشن، حس آرامش روانی بیشتری به مراجعان القا می‌کند.

این کتابخانه شامل دو بخش مجزا برای بزرگسالان و کودکان و نوجوانان است. دیوار اصلی ورودی با تصاویر بزرگ از ادیبان و شاعران برجسته عراقی مزین شده و یک کافه کوچک نیز برای ارائه خدمات به مراجعانی که از ساعت ١١ صبح تا ١١شب در کتابخانه حضور دارند، در نظر گرفته شده است.

بان رکابی درباره شکل‌گیری ایده این پروژه اظهار داشت: «طبیعی بود که ایده راه‌اندازی یک کتابخانه در ذهن ما شکل بگیرد، زیرا پدرمان نویسنده و خواننده‌ای پرشور بود و ما در خانه‌ای بزرگ شدیم که دیوارهایش مملو از قفسه‌های کتاب بود. او به این بسنده نکرد و خانه ما همواره محل برگزاری نشست‌های فرهنگی با حضور روشنفکران، نویسندگان و دوستان و آشنایان پدرمان بود.»

زینب رکابی تأکید کرد: «انگیزه اصلی ما برای راه‌اندازی این کتابخانه، آگاهی‌بخشی و آموزش نسل جدید است. فرزندان ما آن فضاهایی را که ما در کودکی تجربه کردیم، ندیده‌اند. کتاب مهم‌ترین منبع اطلاعاتی برای ما بود. ما آثاری مانند هزار و یک شب، زنان کوچک و دیگر آثار برجسته را خوانده‌ایم. هدف ما این است که نسل جدید را به دنیای کتاب و مطالعه بازگردانیم تا به جای گرفتار شدن در شبکه‌های اجتماعی، به کتاب روی آورند و ارزش کتاب را که در معرض خطر نابودی است، حفظ کنند.» وی تأکید کرد که آن‌ها تلاش دارند تجربه شخصی خود را در این پروژه به یک تجربه اجتماعی عمومی تبدیل کنند.

بان رکابی همچنین تأکید کرد که انتخاب عناوین کتاب‌های موجود در این کتابخانه کار ساده‌ای نبوده است. این فرآیند با حضور و پیگیری وی در سه نمایشگاه کتاب در بغداد انجام شده است. او تلاش داشت کتاب‌هایی را تهیه کند که از سوی مخاطبان خوانده شده و پرفروش‌ترین کتاب‌های ناشران عربی هستند و در کتابفروشی‌های خیابان متنبی بغداد یافت نمی‌شوند. برخی از این کتاب‌ها نیز از ناشران محلی معتبری همچون المدى، دارالجمل، الرافدین و دیگران خریداری شده‌اند.

در خصوص غالب بودن زنان در میان مراجعه‌کنندگان کتابخانه، وی بیان داشت: «به‌ویژه پس از آنکه زنان متوجه شدند این کتابخانه صرفاً توسط زنان اداره می‌شود، فوراً احساس آرامش و اطمینان کردند، به‌خصوص دختران جوان. هرچند کتابخانه به‌طور انحصاری برای زنان نیست، برخی از آنها با مشاهده حضور مردان در کتابخانه احساس معذب بودن می‌کنند. اما با وجود مدیریت زنانه، این ترس و نگرانی از بین می‌رود.

از سوی دیگر، مشاهده کردیم که مادران با وجود مدیریت زنانه کتابخانه احساس اعتماد و امنیت بیشتری می‌کنند، که این امر به دختران در انتخاب کتاب‌های مناسب با سن‌شان کمک شایانی می‌کند. به‌ویژه از آنجا که ما پروژه‌ها و کارگاه‌های متعددی برای کودکان داریم، از جمله باشگاه کتابخوانی و پروژه روایت قصه‌های شنیداری یا آنچه در فلکلور عامیانه عراق به عنوان (حکواتی، قصخون) شناخته می‌شود. یکی از همکاران ما به‌صورت داوطلبانه در کار روایت و قصه‌گویی برای کودکان مشارکت خواهد کرد تا آنها را به مطالعه و پیگیری تشویق کند. همچنین کارگاه‌های متعددی برای کارهای دستی نیز برگزار می‌کنیم و در زمان افتتاح کتابخانه متوجه شدیم که علاقه زیادی نه تنها از سوی کودکان بلکه از طرف جوانان نیز برای شرکت در این کارگاه‌ها مانند کارگاه آرایش گل‌های طبیعی و غیره وجود دارد.»

درباره نظام کتابخانه، بان رکابی اظهار کرد: «ایده اصلی کتابخانه بر پایه مدل فروشگاه بزرگ کتاب یا Big Store بود. بیش از نیمی از مجموعه کتاب‌ها برای فروش در دسترس قرار می‌گیرند و در عین حال، کتاب‌هایی برای امانت گرفتن به مدت یک هفته یا ١٠ روز با هزینه نمادین در اختیار عموم قرار می‌گیرند. بنابراین، نظام کتابخانه شامل فروش، امانت و مطالعه در داخل محیط کتابخانه می‌باشد. ما به تهیه و ارائه کتاب‌های متنوع شامل رمان، اساطیر، کتاب‌های توسعه انسانی و تاریخی می‌پردازیم و امیدواریم کتابخانه را به عنوان یک رسانه فرهنگی ارتقاء دهیم، از طریق برگزاری فعالیت‌ها و رویدادهای فرهنگی گوناگون، برگزاری کارگاه‌ها و سخنرانی‌ها برای گروه‌های سنی و گرایش‌های مختلف. همچنین، ما میزبان نویسندگان و ادیبان در نشست‌های فرهنگی ویژه «اطراس و اكثر» خواهیم بود و جشن‌های امضای کتاب، کارگاه‌های آموزش نقاشی و نوشتن مانند داستان کوتاه برای گروه‌های سنی بالای ١٨ سال را برگزار خواهیم کرد.»

درباره چالش‌هایی که این کتابخانه با آن روبرو شده است، بان رکابی اظهار کرد: «رستوران‌ها و کافه‌های پراکنده در اکثر مناطق بغداد که فقط به عنوان انجمن‌های سرگرمی برای جوانان بدون هدف مشخصی عمل می‌کنند، بزرگترین چالش برای یک پروژه فرهنگی در میان پروژه‌های سرو صدا و شلوغی محسوب می‌شود.»

او ابراز تأسف کرد از ضعف و کاهش استقبال از مطالعه در برابر انقلاب فناوری اطلاعات و گسترش شبکه‌های اجتماعی، رسانه‌ها و دستگاه‌های الکترونیکی، که امکانات جدیدی را برای جوانان به ارمغان آورده است و افزود: «چالش دیگر این است که ما زن هستیم و بیش از یک تعهد داریم. در کنار پروژه ما، باید از بچه‌هایمان مراقبت کنیم، خانه‌هایمان را اداره کنیم و شغل داشته باشیم. اما زن عراقی می‌تواند همه این کارها را به خوبی انجام دهد. بهترین نمونه مادرم است که معلم است و در عین حال به پدرم که وضعیت جسمی‌اش رو به وخامت است و نمی‌تواند به وضوح بنویسد زیرا در یک تصادف آسیب دیده، کمک می‌کند. مادرم قلم اوست، پدرم صحبت می‌کند و او می‌نویسد. این فرآیند ساعت‌ها طول می‌کشد. علاوه بر آنکه مادر سه دختر و معلم است، باید نیازهای خانه را نیز برآورده کند. زن عراقی همه این کارها را به بهترین شکل انجام می‌دهد. و امروز ما نیز مانند او گام برمی‌داریم و همزمان بیش از یک وظیفه به عنوان پزشک، مادر، مدیر خانه و مدیر کتابخانه را انجام می‌دهیم.»

در مورد حمایت نهادهای فرهنگی و ادبی از این پروژه فرهنگی، بان رکابی اظهار کرد: «گرچه از زمان کمی از افتتاح کتابخانه می‌گذرد، اما این پروژه توجه بسیاری از محافل فرهنگی را به خود جلب کرده است. هیئتی از اعضای اتحادیه عمومی نویسندگان و کتابداران عراق به طور مفاجایی از پروژه ما بازدید کردند و حمایت خود را اعلام کردند. آنها آماده همکاری از طریق برگزاری فعالیت‌های متنوع در کتابخانه بودند. همچنین برخی از نویسندگان و ادبیات عراقی به کتابخانه ما سر زدند و آمادگی خود را برای همکاری و ارائه آثارشان اعلام کردند. با اهدای مجموعه‌های ارزشمند خود، این نویسندگان و ادبیات به تنوع و بزرگنمایی کتابخانه کمک کردند، از جمله دکتر رغد السهیل که در سال ٢٠٢٣ جایزه خلاقیت عراق را در زمینه داستان کوتاه برنده شده بود.»

درباره نقد برخی از نویسندگان در مورد «اطراس و اكثر»، او گفت: «نویسنده دکتر رغد السهیل این کتابخانه را به عنوان یک بنیانگذاری نفیس برای دوستداران کتاب در کرخ معرفی کرد. او بیان کرد که این کتابخانه با نام «اطراس» به شیوه‌ای متفاوت و بسیار برجسته از دیگر کتابخانه‌ها تأسیس شده است. با مجموعه گسترده‌ای از کتاب‌های فکری، ادبی، شعری، هنری، فلسفی و حتی کتاب‌های کودکان، این کتابخانه یک جاذبه فرهنگی منحصر به فرد است. ظرافت و عمق اندیشه صاحبان این پروژه، بان و زینب رکابی، در دکوراسیون شیک و موضوعات متنوع کتاب‌ها به وضوح به چشم می‌آید. این نکته قابل توجه است که آنها از خانواده هنرمند بزرگ استاد عبدالخالق رکابی هستند، که عمدتاً افراد دارای تخصص علمی‌شان را در عرصه ادبیات و اندیشه مشاهده نمی‌کنیم، مگر آنکه شور و علاقه‌ی واقعی به این عرصه را در خود حس کنند.»