تأثیرات خشکی دریاچه‌ی اورمیه بر‌کشاورزی منطقه
بە گفتەی سهیلا کریمی: استفاده‌ی بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی باعث می‌شود توازن زمین به هم خوردە و همین امر باعث می‌شود زمین‌های اطراف دریاچه دچار فرونشست شدە و بر الگوی جریان‌های زیرزمینی و سطحی، ناتوانی چاه در آبدهی تأثیر خواهد داشت.
یارا احمدی
اورمیه- دریاچه‌ی اورمیه واقع در روژهلات کوردستان و شمال غربی ایران است که به عنوان بزرگترین دریاچه‌ی آب شور خاورمیانه شناخته می‌شود. این دریاچه از دهه‌ی ۸۰ رو به خشکی گذاشت و اکنون بیش از ۹۵ درصد این دریاچه خشک شده است. کشاورزی امروزه بخشی جدایی‌ناپذیر از اقتصاد و زندگی انسان به شمار می‌رود که صلح و امنیت آدمی تماما به آن بستگی دارد.
ادعای مالکیت انسان بر زمین و اکوسیستم را می‌توان ریشه‌ی بسیاری از مشکلات زیست محیطی دانست و به گفته‌ی برخی از فیلسوفان همچون مورای بوکچین سلسله مراتب تسلط انسان بر انسان آن زمان دستخوش تغییر می‌شود که تسلط و مالکیت آدمی بر محیط زیست تغییر نماید. اما آنچه که امروز شاهدش هستیم تسلط و بهره‌برداری افسار گسیخته‌ی انسان از محیط و اکوسیستم است. معضلی که سال‌ها‌ست گریبان‌گیر دریاچه‌ی اورمیه شده و هم اکنون نیز در برابر افعال انسانی همچون آیینه‌ای عمل میکند و اصلی‌ترین عامل خشکی خود یعنی انسان، رفاه و اقتصاد وی را به چالش می‌کشد.
عوامل خشکی دریاچه‌ی اورمیه
بر اساس تحقیقات، خشکسالی تنها باعث کاهش ۵ درصدی بارش در حوزه آبریز دریاچه اورمیه شده است و عوامل انسانی در خشکی دریاچه نقش بیشتری داشته‌اند که از برجسته‌ترین آن‌ها احداث پلی به نام «پل شهید کلانتری» است که طولانی‌ترین پل ساخته شده در ایران به طول هزار و هفتصد و نه متر است و دو شهر اورمیه و تبریز را به هم وصل میکند. این پل که بدون ارزیابی دقیق زیست‌محیطی اجرا شده است، باعث انسداد گستردەی جریان آب، تقسیم آب ورودی به دو حوضه و افزایش میزان تبخیر آب شده و از این رو یک عامل اصلی در خشکی دریاچه به حساب می‌رود.
از سایر عوامل طبیعی و انسانی در کنار خشکسالی می‌توان به سدسازی بی‌رویه بر روی منابع آبی تأمین کننده، استفاده بی‌رویه از منابع آب حوزه آبریز دریاچه همانند حفر چاه‌های غیر مجاز برای کشاورزی اشاره کرد.
تأثیر خشکی دریاچه اورمیه بر کشاورزی منطقه
وجود دشت‌های وسیع و زمین‌های حاصلخیز اطراف دریاچه اورمیه باعث شده است که این منطقه از مهمترین مناطق برای تولید موادغذایی و دامپروری باشد. حوضه آبریز دریاچه ارومیه حدود ۵۰۰هزار هکتار زمین زراعی را دربرمی‌گیرد که حدودا ۳۷۰هزار هکتار از آن، زمین کشاورزی بوده و مستقیم با تولیدات غذایی درارتباط است. بر اساس اطلاعات مرکز ملی آمار ایران، ۴۲ شهر و ۵۲۰ روستا در حوضه آبریز دریاچه‌ی ارومیه قرار دارد که حدود ۹.۲ درصد از کل جمعیت ایران است و شغل ۷۰ درصد از جمعیت این منطقه بصورت مستقیم و غیر مستقیم وابسته به کشاورزی آن است.
وقتی که دریاچه‌های در حال خشک شدن به سمت شورشدن یا تشدید شوری پیش می‌روند اثرات منفی آن بر کشاورزی بیشتر خواهد شد. عده‌ای از محققان با درنظرگرفتن تغییرات آب‌وهوا، کاربری و تخریب زمین، در بازه‌ی زمانی ۳۰ساله تأثیرات خشکی تدریجی دریاچه‌ی اورمیه را بر تولیدات محصولات غذایی مورد بررسی قرار دادند و نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که خشکسالی دریاچه تولیدات محصولات کشاورزی را در ۳۰ سال اخیر کاهش داده است.با توجه به اثرات زیست محیطی و زیانبار خشکی این دریاچه ، پیش‌بینی می‌شود که تولیدات غذایی در ۳۰سال آینده با کاهش بیشتری روبرو خواهد شد.
شوری خاک و آب، فرونشست زمین، وزش بادهای گرم، طوفان شن ، طوفان نمک وعناصر سنگینی که به این دریاچه راه پیدا کرده‌اند بر کشاورزی این منطقه بیشترین تأثیر را خواهند داشت.
شوری خاک و آب
نفوذ آب شور دریاچه و برداشت گسترده از سفره‌های آب‌های زیرزمینی، کیفیت آب‌های زیرزمینی را تحت‌تأثیر قرار خواهد داد. شوری آب به تدریج تمام سفره‌های آب‌های زیرزمینی منطقه در بر می‌گیرد و تأمین آب شرب و آب مورد نیاز فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی را با کمبود مواجه میکند. شوری خاک و ورود سدیم به آن در نتیجه‌ی شوری آب بسیاری از محصولات کشاورزی و باغات را نابود میکند و زمین را غیر قابل کشت می‌نماید.
نقشه‌های موجود از پیشروی شوری خاک و نتایج حاصل از مطالعات، نشان‌دهنده‌ی آن است که شوری خاک در مناطق شرقی و جنوبی حوضه آبریز دریاچه اورمیه در حال گسترش است. این مناطق حاصلخیزترین زمین‌های کشاورزی را دارد و هرساله میلیون‌ها تن موادغذایی در آنجا تولید می‌شود ولی با خشکی دریاچه‌ی اورمیه در نتیجه شوری خاک و آب، استفاده این زمین‌های کشاورزی بسیار کم خواهد شد.
فرونشست زمین در نتیجه‌ی خالی شدن سفره‌های آب زیرزمینی اورمیه
با خشک‌شدن دریاچه اورمیه، فرونشست زمین به میزان زیادی افزایش می‌یابد و زیرساخت‌ها و زمین‌های کشاورزی از آن تأثیر می‌پذیرند.
سهیلا کریمی، کارشناس ارشد زمین شناسی و مدرس این حوزه در خصوص فرونشست زمین می‌گوید: فرونشست زمین یک پدیده زیست‌محیطی، به معنی پایین رفتن سطح زمین است. ایجاد نشست در زمین دلایل متفاوتی دارد اما از مهمترین دلایل آن می‌توان به افت سطح آب زیرزمینی اشاره کرد. نشست زمین به‌علت افت سطح آب‌های زیرزمینی چند دهه بودە و در تمام دنیا گزارش می‌شود و در ایران هم در شهرهایی همچون یزد، اصفهان، رفسنجان، سیستان و... وجود دارد اما در تمام جهان با افزایش صنعتی شدن، شهرنشینی و پمپاژ بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، نشست زمین خصوصا در نقاط خشک و کم باران بوجود آمده است.
وی در مورد ارتباط فرونشست زمین و خشکی دریاچه‌ی اورمیه می‌افزاید: اگر با دیدگاهی ساده بنگریم با خشکی دریاچه‌ی اورمیه و کمبود بارش، منطقه با بی‌آبی روبرو خواهد شد و استفاده‌ی بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی باعث می‌شود آنچه که اکنون به عنوان آب زیرزمین دریاچه است خالی شود و در نتیجه توازن زمین به هم خواهد خورد و همین امر باعث می‌شود زمین‌های اطراف دریاچه که عمدتا زمین زراعی هستند دچار فرونشست شود که خود فرو نشست زمین باعث کاهش کیفیت آب‌های زیرزمینی و افزایش نمک این آب، کاهش ظرفیت مخزن آبخوان‌ها، سیل‌خیزی منطقه، تاثیر بر روی الگوی جریان‌های زیرزمینی و سطحی،ناتوانی چاه در آبدهی خواهد شد.
بر اساس تحقیقات صورت گرفته توجه به شرایط زمین‌شناسی محدودۀ مطالعاتی دشت اورمیه تاکنون به مرور فرونشست اتفاق افتاده و مقادیر فرونشست در دشت ارومیه از ۵ تا ١٧سانتیمتر است.
وزش باد، طوفان شن و نمک
طوفان‌ها و وجود نمک و فلزات سمی در هوا از سری مشکلاتی‌ست که بصورت مستقیم بر سلامت مردم و محصولات کشاورزی اثر می‌گذارد.
اگرچه با کاشت گونه‌های گیاهی شورپسند و سازگار با حاشیه دریاچه اورمیه شن‌های روان و نمکی تا حدودی کنترل شد اما تابستان ۱۴۰۲ در سکوت خبری کامل شهر اورمیه و روستاهای اطراف با طوفان نمک و شن روبرو شد و پیش‌بینی می‌شود در صورت کم بودن بارش و افزایش دما این طوفان‌ها بیشتر خواهد بود.
گفتنی‌ست که این طوفان‌ها فقط حاوی نمک نیستند و فلزات سنگین و مواد سمی که توسط رودخانه‌ها از مسیرهای مختلف عبور کرده و به دریاچه ریخته شده است هم هنگام خشک شدن دریاچه همراه با بلورهای نمک و ذرات در هوا شناور شده و به مسافت دورتر خواهند رفت.
کاهش فتوسنتز، افزایش تنفس، افزایش دمای برگ، انسداد روزنه‌ها، کاهش هدایت روزنه‌ای و در نهایت کاهش رشد و مرگ گیاه از مضرات این طوفان‌ها خواهد بود.همچنین انتقال ذرات نمک می‌تواند به تدریج خاک را شور نماید.
اثرات خشکسالی دریاچه اورمیه به صورت از دست رفتن محصولات کشاورزی، تلفات دام‌های روستاییان، افزایش بیماری‌هایی چون سرطان، تخلیه روستاها و مهاجرت به مناطق شهری و ناهنجاری‌های اجتماعی خود را نمایان میکند.آسیب به بخش کشاورزی این منطقه بر اقتصاد تمام کشور ایران و کشورهای همسایه نیز اثر خواهد گذاشت و یک بحران اقتصادی اجتماعی به دنبال خواهد داشت.