نور المرسومی  

عراق - رود دجله از دریاچه هزار در کوه‌های توروس واقع در باکور کوردستان و رود فرات از تلاقی دو رود مراد و قره‌سو در ارتفاعات شرقی ترکیه سرچشمه می‌گیرند. این دو شریان حیاتی پس از عبور از سوریه وارد خاک عراق می‌شوند. اکنون سیاست سدسازی ترکیه، هم‌زمان با بحران جهانی اقلیم، جریان آب این دو رود را به شکل چشمگیری کاهش داده و چالش‌های زیست‌محیطی عراق را دوچندان کرده است.

 

تهدیدی برای امنیت آبی کشور

ازهار وارد المالکی، رئیس مهندسان ارشد کشاورزی، رودهای دجله و فرات را دو شریان حیاتی آب شیرین برای عراق می‌داند که از ترکیه سرچشمه می‌گیرند. او توضیح می‌دهد: «این دو رود در شمال شرق بصره، در منطقه القرنه، به یکدیگر می‌پیوندند و پس از طی مسافتی حدوداً ۱۹۳ کیلومتری، شط‌ ‌العرب را تشکیل می‌دهند که سرانجام به خلیج عربی می‌ریزد.»

به گفته وی، دجله و فرات در کنار آب‌های زیرزمینی جنوب و بارش‌های فصلی شمال، مهم‌ترین منابع آبی عراق هستند. هرگونه کاهش در سطح آب این دو رودخانه، مستقیماً بر ذخایر آب زیرزمینی نیز اثر منفی گذاشته و امنیت آبی کل کشور را به خطر می‌اندازد.

ازهار المالکی سدسازی‌های ترکیه را عامل مستقیم کاهش آب ورودی به عراق معرفی می‌کند و می‌گوید این تأثیر در افت محسوس سطح آب دجله و فرات کاملاً مشهود است. او می‌افزاید که این بحران، بخش‌های حیاتی کشور از جمله کشاورزی، تأمین آب آشامیدنی، بهداشت عمومی و محیط زیست را به‌شدت آسیب‌پذیر کرده است.

او تأکید می‌کند که علاوه بر سدها و پروژه‌های آبیاری ترکیه، پدیده‌هایی چون تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های پیاپی، بحران را عمیق‌تر کرده‌اند. سد «ایلیسو» بر روی سرچشمه دجله که با اهداف کشاورزی و تولید برق در ترکیه ساخته شده، نمونه بارزی از این سیاست‌هاست.

 

اهمیت تقویت همکاری و گفت‌وگوی سازنده میان دو کشور

ازهار المالکی بر لزوم اتخاذ یک سیاست قاطع و در عین حال متوازن از سوی عراق برای حل بحران آب با ترکیه تأکید دارد. او ضمن اشاره به اهمیت تقویت همکاری و گفت‌وگوی سازنده، تصریح می‌کند که اگر تلاش‌های دیپلماتیک به نتیجه نرسد، عراق حق دارد برای حفاظت از منافع آبی خود به ابزارهای حقوقی بین‌المللی متوسل شود.

وی بحران آب و تغییرات اقلیمی را دو معضل کاملاً درهم‌تنیده در عراق می‌داند، زیرا تغییرات اقلیمی با کاهش کمیت و افت کیفیت منابع آبی، بحران آب را تشدید می‌کند. به گفته او، گرمایش جهانی نرخ تبخیر آب از سطح رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و مخازن را افزایش داده و از حجم آب شیرین کاسته است.

از سوی دیگر، کاهش و تغییر الگوهای بارش، منابع آب تجدیدپذیر را محدود کرده و به پدیده‌های اقلیمی ویرانگری چون خشکسالی و سیلاب دامن زده است که هر یک به نوبه خود کیفیت آب را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

این کارشناس یادآور می‌شود که فرونشست زمین در جنوب عراق، به نفوذ آب شور دریا به سفره‌های آب شیرین منجر شده است. این تداخل، شوری آب را تا حدی بالا برده که آن را غیرقابل شرب کرده و بخش کشاورزی را که به شدت به آب وابسته است، با تهدیدی جدی برای امنیت غذایی کشور مواجه ساخته است.

 

لزوم در پیش گرفتن رفتارهای پایدار در مصرف آب

به گفته ازهار المالکی، کمبود آب سالم مستقیماً به شیوع بیماری‌های ناشی از آب آلوده منجر می‌شود که این خود، تهدیدی برای سلامت عمومی و چالشی بزرگ‌تر برای نظام بهداشت و محیط زیست عراق است.

او توضیح می‌دهد که کمیابی آب، اکوسیستم‌های عراق، به‌ویژه تالاب‌ها (هورها) را به نابودی کشانده و به افول تنوع زیستی منجر شده است. این معضل همچنین با تضعیف بخش‌های حیاتی کشاورزی و صنعت، مانعی جدی بر سر راه رشد اقتصادی و توسعه پایدار کشور ایجاد کرده است.

وی می‌افزاید که رقابت بر سر منابع آبی محدود، چه در سطح محلی و چه در سطح منطقه‌ای، به بستری برای بروز تنش‌ها و منازعات سیاسی و اقتصادی تبدیل شده و ثبات منطقه را تهدید می‌کند.

ازهار المالکی تأثیر بحران آب و اقلیم بر تالاب‌های عراق را ویرانگر توصیف می‌کند. خشک شدن بخش‌های وسیعی از این تالاب‌ها، زندگی ساکنان محلی، به‌ویژه در مناطقی چون هور الجبایش و هور الحمار را که معیشتشان به ماهیگیری و دامپروری وابسته است، مختل کرده و ثبات اقتصادی و اجتماعی آنان را از میان برده است.

او بر ضرورت همکاری میان کشورهای حوضه آبریز برای توزیع عادلانه منابع آبی تأکید کرده و خواستار تبادل شفاف اطلاعات و تعریف پروژه‌های مشترک برای تضمین استفاده پایدار و منصفانه از آب شد. به باور وی، «اعتمادسازی، فعال‌سازی ظرفیت نهادهای بین‌المللی و پایبندی به گفت‌وگو، کلید حل اختلافات و پیشگیری از تنش‌های آینده است.»

ازهار المالکی در پایان، آگاهی‌بخشی را عنصری کلیدی در مواجهه با بحران آب دانست و با تأکید بر لزوم ترویج فرهنگ حفاظت از منابع آبی و اصلاح الگوهای مصرف، آن را گامی اساسی برای ایجاد تغییر پایدار معرفی کرد.