رودخانه قره‌سو در مسیر نابودی
قره‌سو، رودی که روزگاری نماد زندگی و شکوه کرماشان بود، امروز زیر آوار آلودگی و بی‌توجهی می‌میرد؛ رودی که با هر موجش، بخشی از زیست‌بوم و هویت این شهر را با خود می‌برد.
نسیم احمدی
کرماشان- در روزگاران گذشته، شعرای کرماشانی در اشعار خود از شکوه و عظمت رودخانه قره‌سو سخن می‌گفتند و آن را (رودی به سوی خورشید) می‌نامیدند. اما امروزه، این رود خروشان در آستانه افول قرار گرفته و به سوی نابودی و پایان حیات چند هزارساله‌اش پیش می‌رود.
بحران زیست‌محیطی در کرماشان؛ خشکیدن رودها و مرگ سراب نیلوفر
در سال‌های اخیر، به‌دلیل سیاست‌گذاری‌های ناکارآمد حکومت در حوزه محیط زیست، بسیاری از منابع طبیعی ارزشمند استان کرماشان دچار آسیب جدی شده‌اند. نابودی زیستگاه‌های متنوع و از بین رفتن هزاران گونه جانوری تنها بخشی از پیامدهای این روند است. یکی از مهم‌ترین معضلات حال حاضر استان، خشک شدن رودخانه‌ها و آلودگی شدید آنها به دلایل مختلف است که طبق گزارش‌های رسمی، عوامل انسانی و مدیریتی نقشی اصلی و مستقیم در به وجود آمدن این آلودگی‌ها داشته‌اند. در سال‌های گذشته رودخانه و دریاچه‌های بسیاری در سطح استان مانند سراب نیلوفر کاملا خشک و یا آلوده به آلاینده‌های مختلف شده‌اند که پیش‌بینی می‌شود تا چند سال آینده، منابع آب سطحی بیشتری به این سرنوشت دچار شوند.
با توجه به این شرایط و خشک شدن سراب نیلوفر، نگرانی‌ها درباره تکرار این الگوی خشکسالی در رودخانه قره‌سو نیز افزایش یافته است. این رودخانه که پیش‌تر در تیرماه ۱۳۹۷ توسط مسئول اداره نظارت و پایش اداره کل محیط زیست استان کرماشان (آلوده‌ترین رودخانه کرماشان) معرفی شده بود، اکنون در معرض خشک شدن و خطر تبدیل به محلی همیشگی برای دفع زباله‌های خانگی،صنعتی و فاضلاب‌ها قرار دارد.
قره‌سو؛ از آلوده‌ترین رودخانه تا بستر مرگ ماهیان
در همان گزارش، مسئول مربوطه فاضلاب خانگی را عامل اصلی آلودگی دانست و ورود پساب صنعتی را رد کرد؛ با این حال، در سال ۱۳۹۸، طبق گزارش خبرگزاری ایرنا، بیش از ۱۰۰ هزار قطعه ماهی در اثر آلودگی ناشی از پسماند یک واحد صنعتی در این رودخانه تلف شدند.
پالایشگاه نفت، منشأ آلودگی فلزات سنگین
در همان سال یعنی سال ۱۳۹۸، سه دانشجوی گروه زمین‌شناسی دانشگاه خوارزمی تهران مقاله‌ای پژوهشی درباره آلودگی رودخانه قره‌سو منتشر کردند. این مقاله به بررسی میزان آلودگی و منشأ فلزات سنگین در رسوبات سطحی این رودخانه در استان کرماشان می‌پردازد. یافته‌های پژوهش، نشان‌دهنده حضور عناصر سنگینی مانند روی، مس و سرب در آب رودخانه است که منشأ اصلی آنها پالایشگاه نفت کرماشان معرفی شده است.
در این گزارش به‌روشنی آمده است که ایستگاه‌های اندازه‌گیری آلودگی در مناطقی از مسیر رودخانه که در مجاورت پالایشگاه نفت و شهرک صنعتی قرار دارند، بیشترین میزان آلودگی را نسبت به سایر نقاط ثبت کرده‌اند. این موضوع نشان می‌دهد که نقش نهادهای حکومتی در آلودگی این رودخانه و آسیب به اکوسیستم آن قابل توجه بوده است.
همچنین در بخشی از مقاله به وجود سرب در آب رودخانه اشاره شده و آمده است:«سرب فلزی سمی است که حتی در غلظت‌های پایین نیز می‌تواند زندگی آبزیان را تهدید کند.»
با توجه به نتایج این پژوهش، می‌توان گفت که آلودگی رودخانه قره‌سو ناشی از عملکرد نهادهای صنعتی، وابسته به حکومت بوده و جنبه‌ای عامدانه داشته است و ادعای آلودگی این رودخانه به دلیل فاضلاب خانگی، سفسطه است.
این تناقض در گزارش‌ها، نشان می‌دهد که حاکمیت با کم‌توجهی به وضعیت بحرانی رودخانه قره‌سو به جای شفاف‌سازی و اطلاع‌رسانی دقیق، درصدد کمرنگ جلوه دادن ابعاد بحران است؛ رویکردی که می‌تواند به سرکوب خبری و کاهش حساسیت عمومی نسبت به مسائل زیست‌محیطی از این دست منجر شود.
لایروبی‌های نمایشی و استمرار آلودگی
در سال‌های گذشته، نهادهای مربوطه مانند شرکت آب منطقه‌ای، شهرداری، اداره محیط زیست و... استان کرماشان در تلاش برای لایروبی این رودخانه بوده‌اند تا بتوانند پسماند و زباله‌های آن را دفع کنند. اما بازدیدهای میدانی نشان می‌دهد که این فعالیت ذکر شده بیشتر یک تبلیغ رسانه‌ای بوده است و دولت عملا هیچ اقدامی در جهت نجات این رودخانه از زباله و پسماند شیمیایی انجام نداده است.
در حال حاضر انباشت فراوان نخاله‌های ساختمانی در حاشيه‌ی این رودخانه و وجود زباله‌های مختلف در آب رودخانه، جریان حیات موجودات وابسته به این رود را مختل کرده است.
در بسیاری از نقاط این رودخانه، فاضلاب‌های شهری و صنعتی بدون هیچ‌گونه تصفیه‌ای مستقیماً به آن وارد می‌شوند و در نتیجه، این رودخانه عملاً به محلی برای دفع پسماندها تبدیل شده است. انباشت زباله‌های فراوان در سطح رودخانه موجب نابودی بخش عمده‌ای از موجودات زنده این زیست‌بوم شده و معدود گونه‌های باقی‌مانده ناگزیر به همزیستی با انواع آلاینده‌ها هستند.
در بسیاری از نقاط، جریان رودخانه عملاً خشک شده و آب‌های باقی‌مانده به حالت راکد درآمده‌اند. این قطع جریان، که ناشی از خشکی بخش‌هایی از مسیر رودخانه است، مانع از مهاجرت گونه‌های آبزی به مناطق دیگر شده و در نتیجه، موجب تلف‌شدن جانوران ساکن در نواحی خشک شده، شده است.
پیامدهای اجتماعی و اقتصادی نابودی قره‌سو
در کنار بحران‌های زیست محیطی قره‌سو، بایستی به پیامدهای اجتماعی و اقتصادی ناشی از نابودی رودخانه قره‌سو نیز توجه کرد. بسیاری از افرادی که در حاشیه این رودخانه سکونت دارند، سال‌ها از منابع آبی آن برای کشاورزی، دامداری و حتی تأمین آب شرب استفاده می‌کردند. با کاهش کیفیت و کمیت آب، این افراد با چالش‌های جدی معیشتی مواجه شده‌اند. افزایش بیماری‌های مرتبط با آلودگی آب از جمله مشکلاتی هستند که زندگی روزمره مردم ساکن در حاشیه این رودخانه را تحت تأثیر قرار داده است.
از سوی دیگر، نابودی قره‌سو به معنای از دست رفتن بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی کرماشان نیز هست. این رودخانه نه تنها در اشعار و افسانه‌های محلی جایگاه ویژه‌ای داشته، بلکه در پیشینه آغاز یکجانشینی این منطقه نقشی کلیدی ایفا کرده است. در واقع بی‌توجهی به حفاظت از این رودخانه، بی‌توجهی به میراث فرهنگی و تاریخی این استان محسوب می‌شود.
فقدان برنامه احیا و ضرورت کنش مدنی
با وجود هشدارهای مکرر کارشناسان محیط زیست، تا به امروز هیچ برنامه جامع و عملیاتی برای احیای رودخانه قره‌سو ارائه نشده است. طرح‌های مقطعی و غیرکارشناسی، نه‌تنها کمکی به بهبود وضعیت نکرده‌اند، بلکه در مواردی باعث تشدید بحران شده‌اند. نبود نظارت مؤثر، ضعف در اجرای قوانین زیست‌محیطی و عدم پاسخگویی نهادهای مسئول، همگی نشان‌دهنده بحرانی ساختاری در مدیریت منابع طبیعی استان و وضعیت کنونی قره‌سو هستند.
در چنین شرایطی، نقش رسانه‌ها، نهادهای مدنی و فعالان محیط زیست بیش از پیش اهمیت پیدا می‌کند. آگاهی‌بخشی عمومی و مستندسازی وضعیت بحرانی رودخانه قره‌سو می‌تواند گامی مؤثر در جهت جلوگیری از نابودی کامل این رود ارزشمند باشد. رودی که روزگاری در بستر زندگی می‌خروشید و حال به جای خورشید به سوی نابودی پیش می‌رود.