بحران آب در کوردستان؛ کوچ اجباری در سایه سدسازی و جنگل‌زدایی
دریا آکیول، فعال محیط زیست، هشدار داد که بحران آب در ترکیه به دلیل سیاست‌های جنگل‌زدایی و سدسازی در کوردستان شدت می‌یابد و این معضل، منطقه را با خطر کوچ اجباری روبرو کرده است.
آرژین دیلک اونجل
آمد – بحران جهانی کمبود آب، که ریشه در تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی دارد، ابعادی روزافزون یافته است. این معضل، محور اصلی گزارشی است که به مناسبت «هفته جهانی آب ۲۰۲۵» با عنوان «پیشرفت دسترسی خانوارها به آب آشامیدنی و بهداشت (۲۰۰۰-۲۰۲۴): با تمرکز بر نابرابری‌ها» منتشر شد.
بحران جهانی آب
گزارش یونیسف نشان می‌دهد که علی‌رغم پیشرفت‌های پس از سال ۲۰۱۵، همچنان از هر چهار نفر در جهان، یک نفر به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارد. این محرومیت در کشورهای کمتر توسعه‌یافته به مراتب شدیدتر است. در این مناطق، احتمال عدم دسترسی ساکنان به خدمات اولیه آب و بهداشت دو برابر و به امکانات اولیه بهداشتی سه برابر بیشتر از سایر نقاط جهان است.
توزیع ناعادلانه آب و پیدایش «مناطق محروم»
با آنکه دو سوم زمین پوشیده از آب است، تنها ۲.۵ درصد آن آب شیرین و قابل شرب است و از این میزان نیز، به دلیل یخ‌بندان بودن بخش عمده آن، تنها ۱ درصد برای مصارف انسانی در دسترس قرار دارد. توزیع نامتوازن همین منابع محدود، برخی مناطق را به شدت آسیب‌پذیر کرده و رشد سریع جمعیت و تغییرات اقلیمی، وضعیت را بحرانی‌تر ساخته است. سازمان بهداشت جهانی تخمین می‌زند ۲.۲ میلیارد نفر به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰، شکاف میان تقاضا و منابع آب به ۴۰ درصد برسد.
گزارش‌ها نشان می‌دهد که خاورمیانه و شمال آفریقا با شدیدترین بحران کمبود آب در جهان روبرو هستند. از میان ۱۷ کشوری که بیشترین تنش آبی را تجربه می‌کنند، ۱۲ کشور در این منطقه واقع شده‌اند. تخمین زده می‌شود که تا سال ۲۰۳۰، سرانه آب سالانه در این منطقه به کمتر از ۵۰۰ متر مکعب برای هر نفر کاهش یابد که به معنای «کمبود مطلق آب» است.
خطر تبدیل شدن به «کشور فقیر آبی»
این آمارها، وضعیت بحرانی کشورهای خاورمیانه را به وضوح نشان می‌دهد. در همین زمینه، گزارش اقلیمی امسال سازمان ملل متحد هشدار می‌دهد که ترکیه نیز با خطر تغییر وضعیت از «کشور تحت تنش آبی» به «کشور فقیر آبی» تا سال ۲۰۳۰ روبروست.
به گفته انجمن مهندسان محیط زیست، سرانه آب قابل استفاده در ترکیه هم‌اکنون به طور متوسط ۱۳۳۰ متر مکعب در سال است. با این حال، صندوق جهانی طبیعت ابراز نگرانی کرده است که این میزان در مناطق اژه، مدیترانه و کوردستان به مراتب پایین‌تر از میانگین کشوری باشد.
درحالی‌که تمام مناطق ترکیه با معضل آب دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند، در کوردستان به دلیل «سیاست‌های امنیتی» رویکردی متفاوت و مخرب‌تر در پیش گرفته شده است. بتنی‌سازی گسترده شهرها توسط دولت‌های قیم، سیاست‌های سیستماتیک جنگل‌زدایی به بهانه «امنیت»، سدسازی‌های بی‌رویه و فعالیت‌های معدنی، از عوامل اصلی تشدید بحران آب در این منطقه به شمار می‌روند.
دریا آکیول، فعال محیط زیست، در گفتگو با خبرگزاری ما به تحلیل ابعاد این بحران پرداخت. او با اشاره به موقعیت جغرافیایی آسیب‌پذیر ترکیه در برابر تغییرات اقلیمی گفت: «آنها این وضعیت را 'بحران آب' می‌نامند، اما ما معتقدیم آب به تنهایی یک بحران نیست. خشکسالی ارتباط مستقیمی با تغییرات اقلیمی، کاهش بارش برف و بارش‌های نامنظم دارد. بنابراین، کمبود آب، پیامد یک بحران سیستمی است که ما را با تهدید جدی خشکسالی روبرو می‌کند.»
ترکیه فاقد سیاست آبی است
دریا آکیول با بیان اینکه «ترکیه فاقد یک سیاست آبی مدون است»، اظهار داشت: «آب به یک کالا و 'مالکیت خصوصی' در دست شرکت‌ها و دولت‌ها تبدیل شده که قابل خرید و فروش است.» به گفته او، این رویکرد که ماهیت حیاتی آب را نادیده گرفته و آن را به یک مِلک تقلیل می‌دهد، بحران‌ها را عمیق‌تر کرده است.
وی افزود: «سیاست‌های نادرست، بحران آب را آشکارتر کرده است. برای نمونه، استفاده گسترده از آبیاری غرقابی در کشاورزی، بیش از نیمی از منابع آب را هدر می‌دهد. همچنین فرسودگی و نقص فنی در شبکه‌های آب شهری، موجب هدررفت ۲۵ تا ۳۰ درصد دیگر از آب می‌شود.»
حیات جانداران در خطر است
دریا آکیول با تأکید بر عوامل تشدیدکننده بحران در کوردستان، گفت: «شهرنشینی لگام‌گسیخته و گسترش سطوح بتنی، مانع نفوذ آب باران به خاک شده و دیگر آب‌های زیرزمینی و رودخانه‌ها تغذیه نمی‌شوند. از سوی دیگر، جنگل‌زدایی یکی از بزرگ‌ترین معضلات است. آتش‌سوزی‌های مکرر و تخریب هدفمند جنگل‌ها از دلایل اصلی خشکسالی هستند. این وضعیت فراتر از مصارف انسانی، حیات تمام موجودات وابسته به آب را تهدید می‌کند، چراکه اکوسیستم یک توازن درهم‌تنیده است. محصولات استراتژیک ما مانند گندم و جو نیز که به آب فراوان نیاز دارند، با کاهش تولید مواجه خواهند شد و این امر مستقیماً امنیت غذایی ما را به خطر می‌اندازد.»
این فعال محیط زیست هشدار داد: «خشکسالی و بحران دسترسی به آب، به کوچ اجباری از منطقه منجر خواهد شد. توقف تولید، به‌ویژه در مناطق روستایی، این کوچ را ناگزیر می‌سازد.»
او با اشاره به اینکه نیمه‌خشک بودن اقلیم کوردستان پیامدهای بحران را وخیم‌تر می‌کند، افزود: «معیشت اصلی مردم در کوردستان بر پایه کشاورزی و دامداری استوار است. ما از جغرافیایی با قدرت اقتصادی و اشتغال‌زایی بسیار پایین سخن می‌گوییم. تداوم این روند، نتایجی مشابه سیاست‌های تخلیه روستاها در دهه ۱۹۹۰ را رقم خواهد زد. کوردستان منطقه‌ای است که سیاست جنگل‌زدایی در آن به شکلی بی‌رحمانه و همگام با سیاست‌های جنگی اجرا می‌شود. جنگل‌ها یا به آتش کشیده می‌شوند یا مانند چند سال اخیر، درختان به طور کامل ریشه‌کن و منتقل می‌شوند. این اقدامات خشکسالی را تشدید می‌کند. اکنون اختلاف دمای شب و روز به حداقل رسیده و شهرها در بتن مدفون شده‌اند. جریان طبیعی رودخانه‌هایی مانند فرات و دجله با سدسازی مهار شده و این امر ضربه‌ای مهلک بر اکوسیستم منطقه وارد کرده است.»
آشتی با طبیعت ممکن است
دریا آکیول با بیان اینکه «آشتی با طبیعت» یکی از ارکان «فرایند صلح و جامعه دموکراتیک» است، گفت: «ما صلح را مفهومی یکپارچه می‌دانیم که شامل آشتی با طبیعت و تضمین حقوق و آزادی‌ها می‌شود. در یک فرایند صلح واقعی، نخست باید حقوق پایمال‌شده مردم و طبیعت جبران شود. احیای کشاورزی، شیوه زندگی اجتماعی را دگرگون می‌کند و صلح، روابط اجتماعی و همسایگی را بازسازی خواهد کرد. بازگشت روستاییانی که در دهه ۱۹۹۰ به بهانه امنیت کوچانده شدند به سرزمینشان، به معنای بازسازی زندگی کمونال است.»
وی در پایان تأکید کرد: «ما رؤیای زندگی در هارمونی با طبیعت را داریم و برای جهانی به دور از سیاست‌های سودجویانه و مبتنی بر هم‌زیستی دوباره انسان و طبیعت مبارزه می‌کنیم.»