زنان سودانی چگونه با پیامدهای آوارگی روبه‌رو می‌شوند؟
درگیری‌های سودان میلیون‌ها غیرنظامی را آواره کرده و زنان، بیش از همه، بار سنگین پیامدهای ویرانگر آن را به دوش می‌کشند. این زنان که قربانیان اصلی بحران‌اند، در دل شرایط طاقت‌فرسا، برای تداوم زندگی راه‌هایی نو می‌یابند.
آیه ابراهیم
سودان - زنان سودانی همچنان در حال پرداخت بهای سنگین درگیری‌هایی هستند که از اواسط آوریل ۲۰۲۳ کشورشان را در کام خود فرو برده است. آن‌ها از یک سو با خشونت و نقض حقوق خود دست‌وپنجه نرم می‌کنند و از سوی دیگر، سفر بی‌پایان آوارگی را به دوش می‌کشند. این بحران عظیم انسانی که بیش از ۱۲ میلیون نفر را از خانه‌هایشان رانده، اکنون «بزرگ‌ترین بحران آوارگی جهان» نام گرفته است.
نبود برنامه‌ریزی پایدار و مبتنی بر جنسیت
تقوی مبارک، کارشناس مسائل اجتماعی، معتقد است زنان آواره با چالش‌های پیچیده و چندلایه‌ای مواجه‌اند و حمایت‌های موجود از آنان، چه از نظر کمی و چه کیفی، ناکافی است. او بر نیاز فوری به اجرای برنامه‌های مبتنی بر جنسیت تأکید می‌کند و مشارکت این زنان را در تصمیم‌گیری‌های بشردوستانه و توسعه‌ای یک ضرورت می‌داند.
به گفته‌ی او، اصلی‌ترین حمایت‌های موجود برای زنان آواره شامل تأمین سرپناه و غذا از سوی کمیساریای عالی سازمان ملل و برنامه جهانی غذا، و همچنین مراقبت‌های بهداشتی سازمان پزشکان بدون مرز و هلال احمر است. در کنار این‌ها، حمایت‌های روانی و اجتماعی نیز برای موارد خاص، به‌ویژه زنانی که خشونت را تجربه کرده یا همسر و فرزندان خود را از دست داده‌اند، فراهم می‌شود. وی می‌افزاید: «برنامه‌هایی نیز برای توانمندسازی اقتصادی، مانند آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای و حمایت از کسب‌وکارهای کوچک، در جریان است.»
طی دو سال گذشته و با گسترش موج خشونت در شهرهای بزرگ سودان، به‌ویژه در مناطق تحت کنترل نیروهای پشتیبانی سریع، زنان رنج مداوم و سختی‌های روزمره‌ی آوارگی را به دوش کشیدند. اما با بازپس‌گیری کنترل برخی مناطق، از جمله در ایالت‌های خارطوم و جزیره توسط ارتش، این زنان سفر داوطلبانه بازگشت به خانه‌هایشان را آغاز کردند. این بازگشت پس از تجربه‌ی تلخ ترک دیار و شب‌ها و روزهای سرگردانی در مسیرهای نامعلوم صورت گرفت. زنانی که از خارطوم، مدنی و روستاهای جزیره و سنار آواره شده بودند، به مناطقی پناه بردند که پیش از آن هرگز ندیده بودند.
تقوی مبارک در ادامه به حمایت‌های اجتماعی جوامع محلی و پناه دادن آوارگان در خانه‌ها اشاره کرد. با این حال، او تأکید کرد که این کمک‌ها به دلیل نبود یک برنامه‌ریزی پایدار و مبتنی بر جنسیت، نیازهای واقعی زنان را برآورده نمی‌سازد. او ضعف هماهنگی میان نهادهای امدادرسان را دلیلی برای تکرار برخی خدمات و نادیده گرفتن نیازهای ضروری دیگر دانست و افزود: «زنان منابع درآمدی خود در کشاورزی، دامداری و کسب‌وکارهای کوچک را از دست داده‌اند. این مسئله به افزایش بیکاری، وابستگی به کمک‌های بشردوستانه و بالا رفتن آمار سوءاستفاده از آنان منجر شده است.»
توانمندسازی زنان آواره
آسیله محمد عثمان، کارشناس روانشناسی، به طرح‌های ابتکاری متعددی اشاره می‌کند که روانشناسان برای حمایت از زنان آواره اجرا کرده‌اند. این حمایت‌ها شامل برگزاری کارگاه‌های آموزشی در اقامتگاه‌های موقت است که بر توانمندسازی روانی و آماده‌سازی این زنان برای پذیرش واقعیت جدید و سازگاری با آن تمرکز دارد. او توضیح می‌دهد که زنان بیش از هر گروه دیگری از فشارها و مشکلات روانی ناشی از جنگ و آوارگی آسیب دیده‌اند، به‌ویژه آنکه بسیاری از آنان خشونت‌هایی چون تجاوز، ربایش و قتل را تجربه کرده‌اند.
او می‌افزاید که زنان پس از آوارگی، برای تأمین معاش خانواده و رسیدن به استقلال مالی، به دنبال منابع درآمدی جدیدی رفته‌اند. بسیاری از آنان به مشاغل خانگی مانند شیرینی‌پزی، نانوایی و تولید صنایع دستی روی آورده و محصولات خود را در بازارهای محلی به فروش می‌رسانند. به باور او، جامعه سودان با توانمندسازی خود برای رویارویی با پدیده آوارگی و رکود ناشی از جنگ، در حال گذر از یک مرحله بلوغ اجتماعی است.
از آوارگی تا کارآفرینی
شذی بحیری، که پیش‌تر در خارطوم یک مرکز آموزشی داشت، پس از آوارگی به ایالت شمالیه رفت و کار خود را از صفر شروع کرد. او توانست با موفقیت، شماری از زنان آواره را برای تولید محصولات غذایی متنوع بر پایه‌ی ظرفیت‌های کشاورزی منطقه، مانند انبه، آموزش دهد.
او می‌گوید آوارگی برایش تجربه‌ای سازنده بوده است، زیرا توانسته ۲۳ زن را که اغلبشان آواره بودند، برای تولید بیش از ۲۰ محصول مختلف از انبه آموزش دهد. وی از اینکه توانسته برای این زنان منبع درآمدی پایدار ایجاد کند، بسیار خرسند است.
شذی بحیری همچنین اعلام کرد که در حال آماده‌سازی برای برگزاری یک جشنواره ویژه انبه در ماه‌های آینده است و قصد دارد پروژه‌های مشابهی را متناسب با هر فصل تولید، دنبال کند. بزرگ‌ترین آرزوی او، گسترش این پروژه‌ها تا سطح تأسیس یک کارخانه برای خدمت به جامعه محلی است.
نعمة الله عبدالله، رئیس کمیته زنان در مقاومت مردمی منطقه مروی، نیز در این باره گفت: «اگرچه زنان سودانی نخستین قربانیان جنگ هستند، اما توانسته‌اند بر آسیب‌های روحی خود غلبه کرده و با واقعیت جدید سازگار شوند.» به گفته‌ی او، جنگ تأثیرات عمیقی بر زنان گذاشته است، اما بسیاری از آنان پس از، از دست دادن شغلشان، برای تأمین مخارج زندگی به مشاغل حاشیه‌ای روی آورده‌اند. او اشاره کرد که آن‌ها از همان ابتدای ورود آوارگان، در حد توان خود برای تأمین سرپناه و کمک به آنان تلاش کرده‌اند.
زنانی با همتی بلند
بسمات شریف، رئیس کمیته زنان در کمیته عالی بسیج و مقاومت مردمی در ایالت شمالیه، می‌گوید: «جنگ پیامدهای ویرانگری دارد و آوارگی یکی از عمیق‌ترین زخم‌هایی است که بر پیکر جامعه ما نشسته و به فروپاشی اجتماعی دامن زده است. همچنین، دوری از خانه و کاشانه، زمینه‌ساز بروز انواع بیماری‌ها می‌شود.»
او یادآور شد که سفر آوارگی به نقض حقوق و کرامت زنان منجر شده است، اما ایالت‌های میزبان تلاش کرده‌اند تا با پذیرش این زنان، از رنج آنان بکاهند. وی در پایان تأکید کرد: «با این همه، ما شاهد نمونه‌های درخشانی از زنان آواره‌ای هستیم که به اهداف خود دست یافته‌اند و بسیاری از زنان عضو این کمیته، منشأ خدمات مستمر و ماندگار بوده‌اند.» او اطمینان داد که جامعه سودان از این بحران‌ها با سربلندی عبور خواهد کرد.