أسماء فتحی

قاهره - سال‌های طولانی است که زنان در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا برای تغییر فرهنگ‌ها، آداب و رسوم ارتجاعی و از جمله «ولایت» یا «ولی» تلاش می‌کنند؛ سنتی که زنان را از حق تصمیم‌گیری درباره زندگی‌شان محروم می‌کند و حقوقی مانند حق آموزش را از آن‌ها می‌گیرد.

«هیچکس نظر مرا نپرسید، و اگر می‌پرسیدند، هرگز با ترک تحصیل و ازدواج موافقت نمی‌کردم. من در این موضوع فریب خوردم». هدی علی (نام مستعار) با این جمله صحبتش را آغاز کرد و گفت که با وجود اینکه حدود ۱۴ سال از ازدواجش گذشته و اکنون مادر چهار فرزند است که در مقاطع مختلف تحصیلی هستند، همچنان بر این باور است که ازدواجش بدون رضایت او انجام شده است.

این موضوع مسئله «رضایت آگاهانه» و گمراه کردن دختران با ایده‌هایی را مطرح می‌کند که لزوماً درست نیستند، به‌ویژه درباره استقلال آن‌ها پس از ازدواج و تصورات نادرستی که در این زمینه وجود دارد. هدی علی توضیح می‌دهد: «به من گفتند که بعد از ازدواج می‌توانم تحصیلم را ادامه دهم. من دانش‌آموز ممتاز بودم، اما هیچکس قبل از عقد نظر مرا نپرسید، زیرا فرض بر این بود که من موافقم. نمی‌دانستم خانواده‌ام در فریب من و نابودی آینده تحصیلی‌ام نقش داشته‌اند. آن‌ها تصویری کاملاً متفاوت از زندگی‌ام پس از ازدواج برایم ترسیم کردند که هیچکدام از آن‌ها محقق نشد.»

کم نیستند دخترانی که با ظواهر زیبا فریب می‌خورند و آرزوی رهایی از فشارهای خانواده مادری‌شان را دارند. مشکل «ولی» تنها به عقد نکاح محدود نمی‌شود، بلکه شامل قیمومیت کامل بر تصمیمات زنان در مراحل مختلف زندگی آن‌هاست. این مسئله چالشی بزرگ به شمار می‌آید، زیرا موضوع تنها به درستی یا نادرستی عقد مربوط نیست. از نظر شرعی، زن بالغ و عاقل برای ازدواج نیازی به وجود ولی ندارد، اما فرهنگ رایج جامعه حق تصمیم‌گیری درباره سرنوشت را برای زن به رسمیت نمی‌شناسد.

هدی علی در ادامه‌ی صحبت‌های خود گفت کە هیچ چیز درباره ازدواج نمی‌دانسته، اما به او گفته بودند در خانواده جدیدش خوشبخت خواهد بود. او نگران تحصیلش بود و به او اطمینان داده بودند که می‌تواند مسیر آموزشی‌اش را ادامه دهد. او گفت: «از لباس سفید عروسی و ازدواج زودهنگامم خوشحال بودم، اما هیچکس از من نپرسید که آیا می‌دانم چه چیزی در انتظارم است یا نه. پدرم به من گفت که تصمیم‌گیری درباره ازدواجم حق اوست و او فرد مناسبی را برایم انتخاب کرده که از من محافظت خواهد کرد. اما آنچه بعد از ازدواج اتفاق افتاد کاملاً متفاوت بود.همسرم مرا از تحصیل محروم کرد، بارها مرا تحقیر کرد، و اکنون تنها برای تربیت فرزندانم زندگی می‌کنم. او تمام آرزوها و رویاهایم درباره آینده را نابود کرد.»

وی افزود: «رویای من این بود که مهندسی بخوانم و در طراحی دکوراسیون تخصص بگیرم. به آینده‌ای متفاوت فکر می‌کردم، اما هر بار که به این افکار ساده خودم فکر می‌کنم، احساس ناامیدی به من دست می‌دهد. آرزو دارم دخترم در آینده بتواند خودش برای زندگی و انتخاب شریک زندگی‌اش تصمیم بگیرد.»

 

رضایت آگاهانه

رضایت آگاهانه به معنای داشتن حق انتخاب و تصمیم‌گیری با آگاهی کامل از پیامدهای آن است. این مفهوم به ویژه در موضوعات مربوط به ازدواج اهمیت پیدا می‌کند، زیرا بسیاری از دختران بدون اطلاع و رضایت واقعی، وارد ازدواج می‌شوند. در چنین شرایطی، آگاهی‌بخشی و تغییر فرهنگ جامعه برای احترام به تصمیم‌گیری زنان ضروری است.

جواهر طاهر، مدیر برنامه دسترسی به عدالت در مؤسسه «قضايا المرأة المصرية»، اظهار داشت که قوانین برخی کشورها مانند سودان، عربستان سعودی و یمن ازدواج بدون حضور ولی را ممنوع می‌کنند. اما در سایر کشورها، از جمله امارات، الجزایر و تونس، هیچ مانعی قانونی برای ازدواج زنان بدون ولی وجود ندارد. او تأکید کرد که مشکل اصلی در فرهنگ عمومی جامعه نهفته است، جایی که بسیاری معتقدند ازدواج زن بدون ولی درست نیست. به گفته او، باید روی این موضوع به‌صورت آگاهانه کار شود تا این باورها تغییر کند.

بسیاری به مسئله رضایت آگاهانه توجه نمی‌کنند و بر این باورند که دختران، به‌ویژه دختران جوان، به‌طور کامل از پیامدهای تصمیم به ازدواج آگاه هستند. این موضوع نیازمند تلاش برای تغییر دیدگاه‌ها، فراهم کردن آگاهی لازم برای دختران پیش از ازدواج، و دادن آزادی به آن‌ها برای تصمیم‌گیری بدون هیچگونه فشار از سوی خانواده یا جامعه است.

مدیر برنامه دسترسی به عدالت توضیح داد که در یک جامعه مردسالار، مردان خود را تصمیم‌گیرنده اصلی می‌دانند و معتقدند که «صاحب حق» یعنی زن، نباید حقی برای تصمیم‌گیری داشته باشد. این طرز تفکر باعث ایجاد مشکلات و پیچیدگی‌های اجتماعی فراوانی می‌شود.

 

«حکم تعزیر اختیارات ولی را محدود می‌کند»

جواهر طاهر با تأکید بر اینکه «ولی» یک مفهوم ریشه‌دار در فرهنگ اجتماعی است، گفت: پدری که دخترش بدون ولی ازدواج کرده بود، در دادگاه کیفری مصر علیه عقد ازدواج شکایت کرده بود. با این حال، دادگاه حکم داد که او حق دارد بدون ولی ازدواج کند و این حکم برای پرونده‌های مشابه قابل اعمال است.

جواهر طاهر با اشاره به اینکه جامعه هنوز بر لزوم وجود ولی در عقد ازدواج تأکید می‌کند، در حالی که رضایت ولی جزو ارکان عقد نیست، توضیح داد که ضروری است که عقد ازدواج با اعلام عمومی و شاهدان انجام شود و نیازی به حضور ولی نیست، به شرط آنکه زن بالغ و عاقل باشد و بتواند تصمیمات مربوط به خود و زندگی‌اش را اتخاذ کند.

مدیر برنامه دسترسی به عدالت با اشاره به اینکه سال‌هاست برای تغییر فرهنگ‌ها، آداب و رسوم رایج تلاش کرده‌اند و کاملاً آگاه هستند که این فرآیند زمان زیادی طول خواهد کشید و نمی‌توان انتظار داشت که نتایج آن به‌سرعت ظاهر شود، تأکید کرد: جامعه در مسیر تغییر قرار دارد و زنان بسیاری اکنون به این درک رسیده‌اند که حق دارند سرنوشت خود را تعیین کنند، اما هنوز بسیاری از زنان نمی‌دانند این حق برای زنان وجود دارد.