شیلان سقزی

فروش موی سر زنان در ایران، پدیده‌ای‌ست که در سکوت و حاشیه، بازتابی از فقر ساختاری، نابرابری جنسیتی و نبود حمایت‌های اجتماعی است. این پدیده در ظاهر یک «معامله شخصی» به نظر می‌رسد اما در باطن، روایتی تلخ از کالایی‌سازی بدن زن و تبدیل نیاز به ابزار بهره‌کشی است؛ جایی‌که زن، نه از سر انتخاب بلکه از سر اجبار اقتصادی، بخشی از بدن خود را به بازار عرضه می‌کند. این وضعیت را لازم است در بستر ساختارهای قدرت، جنسیت و اقتصاد دید؛ نه به عنوان یک استثنا، بلکه به عنوان بخشی از نظم ناعادلانه مسلط.

 

تاریخچه فروش موی سر زنان

در بسیاری از فرهنگ‌ها، مو نه تنها جزئی از هویت زنانه بود بلکه کالایی با ارزش محسوب می‌شد که می‌توانست در بازارهای محلی یا بین‌المللی مبادله شود. به ویژه در قرن نوزدهم و بیستم، با گسترش مد و صنعت موهای مصنوعی، تقاضا برای موی طبیعی افزایش یافت و بازار جهانی فروش مو شکل گرفت.

با این حال، این تاریخچه‌ی ظاهراً فرهنگی و اقتصادی، حامل لایه‌های عمیق‌تر نابرابری و استثمار است. در بستر این بازار، زنانی که از موقعیت‌های ضعیف‌تر اقتصادی و اجتماعی برخاسته‌اند، مجبور به فروش موی خود می‌شوند؛ مو به کالایی بدل می‌شود که نه از سر اختیار بلکه از سر اجبار اقتصادی و فقر به فروش می‌رسد.

به‌واقع فروش مو نمادی است از کالایی‌سازی بدن زن در اقتصاد سرمایه‌داری، جایی که حتی بدن به ابزار تولید و سود تبدیل می‌شود. این پدیده نشان‌دهنده‌ی روابط قدرت نابرابر است که به واسطه آن زنان، به ویژه در طبقات پایین‌تر جامعه، تبدیل به منبعی اقتصادی می‌شوند که تحت سلطه بازارهای جهانی و واسطه‌های سودجو قرار دارند. بنابراین، فروش موی سر زنان نه تنها یک تجارت یا سنت تاریخی، بلکه آینه‌ای است که نابرابری‌های جنسیتی، طبقاتی و اقتصادی را بازتاب می‌دهد و ضرورت بازنگری در روابط قدرت و ساختارهای اقتصادی را به‌وضوح نمایان می‌کند.

 

صادرات مو در دنیای سرمایه‌داری

در دنیای معاصر، فروش موی سر زنان از یک پدیده محلی به صنعتی جهانی تبدیل شده است. کشورهای هند، چین، ویتنام، اوکراین، کره شمالی و برخی کشورهای آفریقایی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان موی طبیعی هستند که این تجارت برای‌شان به منبع درآمد قابل توجهی بدل شده است. در این کشورها، موهای زنان به‌ویژه زنان فقیر و حاشیه‌ای به‌عنوان کالایی خام به بازارهای جهانی فرستاده می‌شود تا در کشورهای توسعه‌یافته به محصولاتی لوکس و پرتقاضا تبدیل گردد.

این روند، بازتابی است از اقتصاد جهانی نابرابر که در آن بدن زنان در کشورهای فقیر و نیمه‌فقیر به منبع سود برای طبقات مرفه داخلی و خارجی تبدیل می‌شود. زنانی که موهای خود را می‌فروشند، اغلب قربانیان فقر ساختاری، نابرابری جنسیتی و فقدان فرصت‌های شغلی پایدار هستند. بدن آن‌ها تبدیل به کالایی می‌شود که در چرخه سرمایه‌داری جهانی، از آنها بهره‌کشی مضاعف می‌شود؛ نه تنها به واسطه شرایط اقتصادی سخت، بلکه به دلیل فقدان حمایت‌های قانونی و اجتماعی.

از منظر انتقادی، این «صنعت مو» نمونه‌ای روشن از کالایی‌سازی بدن زن است که در آن نه تنها فرد، بلکه جامعه و دولت‌ها نیز در بازتولید این نظام نابرابر نقش دارند. بهره‌کشی از بدن زنان در این فرایند، تداوم خشونت‌های ساختاری است که به نام اقتصاد بازار، حقوق انسانی و کرامت انسانی را قربانی می‌کند. در نهایت، این چرخه مستلزم بازاندیشی جدی در سیاست‌های اجتماعی و اقتصادی و نیز مقابله با سازوکارهای جهانی است که این نابرابری‌ها را تحکیم می‌کنند.

 

وقتی فقر بدن زن را تار به تار به بازار می‌سپارد

بازار فروش موی سر زنان در ایران، به‌ویژه در مناطق فقیرنشین و حتی متوسط، نه یک پدیده ساده اقتصادی، بلکه نمودی از کالایی‌سازی بدن زن در بستر فقر ساختاری، تبعیض جنسیتی و سیاست‌های بی‌عدالتی اجتماعی ا‌ست. زنانی که برای گذران زندگی یا تأمین هزینه‌های درمان، اجاره یا حتی آموزش فرزندان خود، به فروش موی سرشان تن می‌دهند، در واقع آخرین دارایی شخصی و بدنی‌شان را به بازار می‌سپارند.

این بازار، بازاری پنهان اما پررونق است؛ دلالانی که مو را به قیمت پایین از زنان در مناطق حاشیه‌ای می‌خرند و با سود بالا به صنعت کلاه‌گیس، زیبایی و حتی صادرات می‌فروشند. در این میان، زن فقط «تأمین‌کننده ماده خام» است، بدون قرارداد، بیمه، حمایت یا حتی شناخت حقوقی.

از منظر سیاسی، این پدیده، نتیجه سیاست‌هایی‌ست که فقر را زنانه کرده‌اند، همچون حذف نظام‌مند زنان از فرصت‌های برابر اشتغال، آموزش و مالکیت، آن‌ها را به نقطه‌ای رسانده که حتی مو نماد هویت، زیبایی و کرامت زنانه به ابزار بقا تبدیل شده است.

این فروش اجباری، در سکوت رسانه‌ها و بی‌تفاوتی نهادهای دولتی، نوعی خشونت ساختاری‌ست که نه با زور، بلکه با بی‌عدالتی مزمن بدن زن را به بازار عرضه می‌کند. همچون فروش تخمک، رحم اجاره‌ای یا کار جنسی پنهان، فروش مو نیز بخشی‌ست از «اقتصاد بدن زن» که در آن فقر، دولت، بازار و مردسالاری به‌طور هم‌زمان شریک‌اند.

         

        

موهایی که برای بقا بریده می‌شوند

بازار فروش موی سر زنان، از منظر جامعه‌شناسی انتقادی، پدیده‌ای‌ست که در دل ساختارهای نابرابری طبقاتی، جنسیتی و اقتصادی ریشه دارد. در این بازار، بدن زن(موی سر) به‌عنوان «دارایی قابل معامله» بازتعریف می‌شود؛ نه در نتیجه انتخاب آزاد، بلکه تحت فشار شدید اجتماعی و اقتصادی. زنانی که موهای خود را می‌فروشند، اغلب در جایی‌اند که فرصت‌های شغلی، امنیت مالی و حمایت اجتماعی یا وجود ندارد یا بسیار محدود است. در چنین بافتی، بدن زن به «آخرین دارایی» بدل می‌شود که در بازار نیمه‌پنهان عرضه می‌شود؛ بدون مقررات، بدون حمایت قانونی، و بدون شأن انسانی. بنابراین موی زن نه صرفاً به‌عنوان زیبایی فردی، بلکه به‌عنوان «منبع اقتصادی» تعریف می‌شود. این روند بخشی از پروژه گسترده‌تری‌ست که بدن زن را تکه‌تکه می‌فروشد، از رحم اجاره‌ای تا فروش تخمک، از کار جنسی تا فروش موی سر که این پدیده در بستر فقر ساختاری شکل می‌گیرد؛ جایی که زنان، به‌ویژه زنان سرپرست خانوار یا جوانان محروم، راهی جز فروش بخشی از بدن خود برای تأمین معاش ندارند. بازار فروش مو، تبلور بی‌پرده‌ی این فقر زنانه است که بیشتر زنان نمی‌دانند که مویشان چگونه و با چه قیمتی در بازار جهانی فروخته می‌شود. واسطه‌ها، با بی‌عدالتی مطلق، سود کلان را می‌برند و زن حتی از ارزش مادی آنچه می‌فروشد آگاه نیست، نوعی بهره‌کشی نوین.

بنابراین فروش موی زنان، از نگاه جامعه‌شناسی، بخشی از «اقتصاد غیررسمی بدن» است که در آن سلطه جنسیتی، فقر ساختاری و سکوت اجتماعی دست به دست هم داده‌اند تا کرامت انسانی به حاشیه رود. در جامعه‌ای که بدن زن را به تدریج به بازار می‌سپارد، فروش مو، نه یک انتخاب، بلکه نتیجه یک اجبار خاموش است.

درنهایت می‌توان اذغان کرد فروش موی سر زنان، آن‌چنان‌که در ایران و بسیاری جوامع دیگر رخ می‌دهد، نه یک انتخاب آزاد، بلکه بازتابی از فشردگیِ ساختارهای ستم جنسیتی، طبقاتی و اقتصادی است. این پدیده باید در چارچوب «اقتصاد بدن زن» تحلیل شود؛ جایی‌که بدن زن نه تنها در حیات اجتماعی‌اش، بلکه حتی در سکوت، فقر، و خلأ حمایتی، به منبعی برای بقا تبدیل می‌شود.

زنی که موی خود را می‌فروشد، پیش از آن‌که به خریدار برسد، پیش‌تر در برابر نظامی از نابرابری‌ها تسلیم شده، نظامی که نه شغل برایش تعریف کرده، نه رفاه، نه حمایت قانونی، و نه حق انتخابی واقعی. در این اقتصاد ستم‌محور، زن نه کنشگر بازار بلکه موضوع استثمار بازار است؛ فروش مو، رحم، تخمک یا کار خانگیِ بی‌مزد همه حلقه‌های یک زنجیرند که نشان می‌دهند چگونه سرمایه‌داری، فقر و مردسالاری در هم تنیده‌اند تا بدن زن را تا واپسین تار مو، به داراییِ مبادله‌ای تبدیل کنند. نظامی که زن را از امکان‌های اقتصادی خالی می‌کند و در نهایت او را وادار می‌سازد که تنها دارایی‌اش، یعنی بدنش را بفروشد، نظامی نیست که قابل اصلاح باشد؛ باید مورد نقد بنیادین و ساختارشکن قرار گیرد.

در نتیجه، فروش مو تنها یک تراکنش ساده نیست، بلکه بازنماییِ خشونتی سیستماتیک است، خشونتی که زن را وادار به مشارکت ناخواسته در بازاری می‌کند که کرامت انسانی را با سود مالی تاخت می‌زند. آنچه لازم است تغییر کند، نه فقط قانون و بازار، بلکه ساختار اجتماعی و سیاسی‌ای است که این نوع بهره‌کشی را مشروع جلوه می‌دهد. مبارزه با اقتصاد بدن، مبارزه‌ای سیاسی است؛ تلاشی برای بازگرداندن اختیار، کرامت و شأن به زنانی که در حاشیه‌ها رها شده‌اند. تلاشی برای بازپس‌گیری بدن.