Meryem Xan: Sanatsız kanadım kırılır, ölürüm

Kürtçe şarkıları kaydeden ilk kadın şarkıcı olarak bilinen ve etkileyici sesinden dolayı Kürt Sultanı ismiyle anılan Meryem Xan, aşk ile dengbêjlik arasında bir seçim yaparak, “Ben sanatsız yaşayamam. Sanatsız yaşarsam ölürüm” diyerek dengbêjliğin peşinden gitti.

Haber Merkezi -   Kürtlerin sultanı Meryem Xan, 1904 yılında Şırnak’ın Dergul köyünde dünyaya geldi. Babası Mihemed Ehmedê Boti döneminde tanınan biriydi. Dengbêjliğe önem veren bir ailenin içinde büyüdü. Birinci Dünya Savaşı döneminde 10 yaşındaydı. Botan’da Süryani, Ermeni ve Kürtlerle birlikte yaşıyordu. O Ermeni ve Süryanilerin soykırımdan geçirilmesine şahit oldu. Soykırımın ardından ailesiyle birlikte Qamişlo’ya göç eder. Doğa, yayla, köy ve Botan toplumu kendisi için okul olan Meryem Xan, henüz küçük yaşlarda klam seslendirmeye ve şiir yazmaya başlar. Zaten içinde büyüdüğü toplum dengbêjlik kültürünün yaşatan bir toplumdur. Bu da Meryem Xan’ın dengbêjliğe olan ilgisini daha da artırmasına neden olur.

Dengbêjliğin peşinden gitti

Meryem Xan ve ailesi Qamışlo’da Kürt dili, edebiyatı ve siyasetine katkılarıyla Kürt tarihinde önemli bir yere sahip olan Bedirxan ailesiyle tanışırlar. Meryem Xan ile Bedirxanların bir genci birbirine aşık olur ve Mehmet Bedirxan ile evlenir. Evlendikten sonra Mehmet Bedirxan Meryem Xan’ın şarkı söylemesine karşı çıkar. Meryem Xan, “Şarkı söylemeden yaşayamam. Kanımda sanat ve şarkılar var” diyerek, ikna etmeye çalışsa da başarılı olamaz. Bedirxan, “Ya aşık olduğunu söylediğin ben ya da sanat” diyerek Meryem Xan’ı bir tercihe zorlar ve Meryem Xan da “Ben sanatsız yaşayamam. Sanatsız yaşarsam ölürüm” diyerek bu ilişkiyi bitirme kararı alarak dengbêjliğin peşinden gider. Her ne kadar Bedirxanların oğlu Mehmet ile ayrılsalar da Meryem Xan Bedirxanların oğluna olan sevgisini yazdığı klamlarda yaşatır. “Mihemedo Ronî” klamıyla sevgisini ve ayrılığını anlatıyor.

Plak çıkaran ilk kadın

O dönemde İngiliz müzik şirketleri Bağdat’a gelerek Kürtçe, Arapça, Farsça, Ermenice ve Süryanice şarkıları toplayıp kayda alarak plak çıkarırlar. Bölgedeki birçok sanatçı da Bağdat’a sesini kaydetmek için gider. Meryem Xan da sesini kaydettirmek ister ve “Bağdat’a gidip sesimi kaydedeceğim. Sesimi kaydedeyim, o an öleyim” der. Ancak 1936 yılında Bağdat’a gidene kadar 12 yıl Zaxo ve Musul’da kalmak zorunda kalır. Bağdat’a geldiğinde amcasının kızı Elmas Xan ile birlikte yaşamaya başlar. Elmas Xan'ın evi aynı zamanda dönemin aydın, sanatçı ve siyasetçilerinin buluştuğu bir yerdir. Böylece Meryem Xan, Mihemed Arîf Cizrawî, Hasan Cizrawî, Nesrîn Şerwan (Şirnaq), Alî Merdan, Tahîr Tofik, Saîd Axayî Cizîrî, Fewzîyê Mihemed gibi birçok müzisyenle tanışma imkanı bulur ve onlarla birlikte söylemeye başlar. Kısa sürede Bağdat’da tanınan ve sevilen bir ses olur. İngiliz plak şirketleriyle ilişkilenerek ilk plağını çıkarır ve Kurmancî dilinde plak çıkaran ilk kadın ses sanatçısı unvanını alır. Meryem Xan Soranî dilinde de “Dayîkî Cemal” isimli ilk plağı çıkarır.

Kekşar Oramar 12 yıl Zaxo’da kaldığını doğruluyor

Kekşar Oramar Meryem Xan’ın Bağdat’a gitmeden önce 1924 yılında 12 yıl Zaxo’da kaldığını doğruluyor. Bu eve sığınan Meryem Xan, bahçe ve işlerini yapmanın yanı sıra sanatını da inşa etmeyi sürdürüyor. Onu tanıyan herkes ona ve sanatına saygı ve değer veriyordu.

Bağdat Radyosu yarışmasında birinci oldu

1939 yılında açılan Bağdat Radyosu bir ses yarışması düzenler. Meryem Xan’ın da başvurduğu bu yarışmaya çok sayıda ünlü sanatçı katılır. Meryem Xan bu yarışmada birinci olur ve Bağdat radyosunda kadrolu olarak çalışmaya başlar. Bu dönemde birçok klam derler. Radyoda 200 kadar klam kayıt ettiği belirtilir. Her ne kadar yaşamını sanata adasa da psikolojik olarak bir yalnızlık hissediyordu. Ailesinde uzakta olmak ve gurbet ellerinde olması ona zor geliyordu. Meryem Xan, 1949 yılında kitlesel bir tören ile Şex Maaruf Mezarlığı’nda sonsuzluğu uğurlanır. Törene sanatçılar M. Arif Cizirewî, Nesrin Şirwan, Elmas Xan, Hesen Cizirewî, Alî Merdan, Mamosta Bakozi, Fewziyê Mihemed, Bağdat Radyosu çalışanları ve Kürt yazarlar ile çok sayıda ünlü kişi yer alır.

“Ruhu yaşamı Kürtçeydi”

Mihemed Arif Cizrawi, Meryem Xan’a ilişkin, “Meryem Xan’ın elbiseleri moderndi. Ama ruhu, yaşamı, sanatı gelenekseldi, Kürtçe’ydi. Kürt adetlerine bağlıydı. Şarkı söylerken içten ve gönülden söylerdi. O an tüm bedeni şarkı ile dolardı” diyerek anlatır.

“Yalnız ve üzgündü”

Amca kızı Elmas Xan da verdiği bir röportajda, “Meryem Xan böbrek hastalığına yakalandı. Doktorlar hastalığına bir çare bulamadığı için yaşamını yitirdi. O yıllarda Meryem Xan yalnız ve üzgündü. Kimsenin onu ziyaret etmesini istemiyordu. Doktorlar üzüntüyü bırakmasını söylemesine rağmen o üzülmekten vazgeçmedi. Yarası açıldığı ve kanaması olduğu için yaşamını yitirdi” dedi.

Meryem Xan’ın eserleri

Meryem Xan’ın kimi şarkıları şöyle: “Helîm”, “Wwere doman”, “Gewra min tunîne”, “Mihemedo Ronî”, “Lê lê yadê” ve “Elî Delal.”

Besteleri: “Qumrîk sêva Tucara (Elmas Xan ile seslendirmiş)”, “Grê sîra bi sîre (Mihemed Arifê Cizîrewî seslendirmiştir)”, “Hay berde berde (Hesen Arif Cizîrewî ile seslendirmiştie)”,    Lê Lê Weso”, “Lê lê Wesîlayê (M. Arifê Cizîrewî ile seslendirmiştir)”, “Heyla li min xerîbê”, “Gulşênî”, “Lê Dînê”, “Gulê wey nar”, “Êmo (Seîd Axayê Cizîrî ve Elmas Xan ile seslendirilmiş)”, “Meyremê” ve “Ya li bin Biyê”.

Tel başına söylediği şarkılar: “Bême bişerika şewitî”, “Dotmam”, “Helî delal”, “Sêve”, “Lê lê weso”, “Helim cane”, “Hoy nar”, “Hay berde”, “Meyremê”, “Mihemedo Roni”, “Qumrikê” ve “Ay delal”.

Yarın: Sanatın birçok yerinde yer alan dengbêj bir kadın: Gulbihar